در سال 1931، هنگامي که اقتصاد امريکا با رکود بزرگ رو به رو بود، بازيکن سرشناس بيس بال، باب روت، 80,000 دلار درآمد داشت. در همان زمان نيز اين دستمزد هنگفت در ميان تمامي ستارگان بيس بال غيرمعمول بود. او در پاسخ به خبرنگاري که از او پرسيده بود: « آقاي روت آيا اين خبر صحيح است که شما از رئيس جمهور، که سالانه فقط 75,000 دلار حقوق دريافت مي کند، بيش تر دستمزد مي گيريد؟ » گفته بود: « من يک سال خوب داشتم ».
امروزه متوسط درآمد يک بازيکن بيس بال بيش از ده برابر دستمزد روت در سال 1931 است و بهترين بازيکنان اين رشته 100 برابر روت درآمد دارند. ابتدا ممکن است به نظر برسد که رشته ي ورزشي بيس باطل طي 6 دهه ي گذشته به يک ورزش پر سود و منفعت تبديل شده، اما هر کس مي داند که قيمت کالاها و خدمات نيز طي اين سال ها افزايش يافته است. در سال 1931 با يک سکه ي پنج سنتي يک بستني قيفي و با يک سکه ي 25 سنتي يک بليت تئاتر مي خريديم. از آن جا که قيمت ها در زمان باب روت، بازيکن بيس بال، بسيار کم تر از قيمت ها در زمان فعلي بودند به سختي مي توانيم اظهار نظر کنيم که آيا روت در مقايسه با بازيکنان فعلي از سطح رفاه زندگي بيش تري برخوردار بوده است يا خير؟
اقتصاددانان با استفاده از توليد ناخالص داخلي به اندازه گيري ارزش کالاها و خدمات توليد شده در اقتصاد مي پردازند. چگونه اقتصاددانان هزينه هاي کل زندگي را محاسبه مي کنند؟ براي مقايسه دستمزد 80,000 دلاري باب روت با دستمزدهاي کنوني به روش هايي نياز داريم تا به کمک آن ها بتوانيم مبالغ دلاري را به شاخص هاي معنادار قدرت خريد تبديل کنيم. اين کار به وسيله ي شاخص قيمت مصرف کننده انجام مي شود. پس از ملاحظه ي نحوه ي ساختن شاخص قيمت مصرف کننده، درباره ي نحوه ي استفاده از اين شاخص براي مقايسه ي مبالغ دلاري در دوره ي زماني مختلف صحبت خواهيم کرد.
از شاخص قيمت مصرف کننده براي بررسي تغييرات هزينه ي زندگي در طول زمان استفاده مي کنيم. وقتي شاخص قيمت مصرف کننده افزايش مي يابد، يک خانوار نمونه مجبور است براي حفظ سطح استاندارد زندگي خود پول ( دلار ) بيش تري خرج کند. اقتصاددانان براي توصيف وضعيتي که در آن سطح عمومي قيمت ها در اقتصاد افزايش مي يابد، از واژه ي تورم استفاده مي کنند. نرخ تورم درصدد تغيير در سطح عمومي قيمت ها نسبت به دوره ي قبل است. تورم با فعاليت هاي کلان اقتصادي ارتباط بسيار نزديک دارد و يک متغير کليدي راهنما در سياست هاي کلان اقتصادي محسوب مي شود. اقتصاددانان با استفاده از « شاخص قيمت مصرف کننده » نرخ تورم را محاسبه مي کنند.

شاخص قيمت مصرف کننده

شاخص قيمت مصرف کننده ( CPI ) معياري براي اندازه گيري هزينه ها يا سطح عمومي قيمت کالاها و خدمات خريداري شده توسط مصرف کننده ي نمونه است. شاخص قيمت مصرف کننده معمولاً به طور ماهانه محاسبه و منتشر مي شود. در اين بخش درباره ي نحوه ي محاسبه ي اين شاخص و مشکلات مربوط به اندازه گيري آن بحث مي کنيم. علاوه بر اين درباره ي چگونگي مقايسه شاخص قيمت مصرف کننده ( CPI ) با شاخص ضمنيGDP ( شاخص ديگر اندازه گيري سطح عمومي قيمت ها ) است.

چگونگي محاسبه ي شاخص قيمت مصرف کننده

وقتي اداره ي بررسي هاي اقتصادي بانک مرکزي شاخص قيمت مصرف کننده و نرخ تورم را محاسبه و اعلام مي کند، اين کار با استفاده از آمار مربوط به قيمت هزاران قلم کالا و خدمات انجام شده است. براي درک دقيق تر نحوه ي استفاده از آمار در ساخت شاخص، يک اقتصاد فرضي را، که مصرف کنندگان فقط خريدار دو کالا ( هات داگ و همبرگر ) هستند، در نظر بگيريد. در جدول 1 پنج مرحله ي محاسبه ي شاخص قيمت مصرف کننده و نرخ تورم را ملاحظه مي کنيد.

1- بررسي سبد مصرف خانوار

نخستين گام در محاسبه ي شاخص قيمت مصرف کننده، تعيين سهم کالاهايي با قيمت بيش تر است. به عبارت ديگر در مرحله ي نخست بايد مشخص شود که قيمت کدام کالا در نظر مصرف کننده ي نمونه بيش تر اهميت دارد. اگر مصرف کننده ي نمونه « هات داگ » بيش از « همبرگر » مي خرد، آن گاه قيمت « هات داگ » در مقايسه با قميت « همبرگر » داراي اهميت بيش تر است و از اين رو در محاسبه ي شاخص هزينه ي زندگي ( شاخص قيمت مصرف کننده ) بايد وزن و اهميت بيش تري به « هات داگ » داده شود. اداره ي بررسي هاي اقتصادي با مطالعه ي رفتار مصرف کنندگان و بررسي سبد کالاها و خدمات خريداري شده توسط مصرف کننده ي نمونه وزن مربوط به هر کالا را تعيين مي کند. در مثال ارائه شده در جدول 1 مصرف کننده ي نمونه يک سبد کالا شامل 4 « هات داگ » و 2 « همبرگر » خريداري کرده است.

2- تعيين قيمت کالا و خدمات

گام دوم در محاسبه ي شاخص قيمت مصرف کننده تعيين قيمت هر کالا و خدمات در سبد مصرفي خانوار در هر دوره ي زماني است. جدول 1 قيمت « هات داگ » و « همبرگر » را براي سه سال مختلف نشان مي دهد.

3- محاسبه ي هزينه سبد خانوار

سومين گام، استفاده از قيمت ها براي محاسبه ي هزينه سبد کالا ها و خدمات خانوار در دوره هاي زماني مختلف است. در جدول 1 اين محاسبات را براي سه سال ملاحظه مي کنيد. دقت کنيد که در اين محاسبات فقط قيمت ها تغيير مي کنند. با ثابت نگه داشتن سبد کالاها ( 4 هات داگ و 2 همبرگر )، اثر تغيير قيمت ها را از اثر تغيير مقدار، که ممکن است به طور هم زمان اتفاق افتد، جدا کرده ايم.

4- انتخاب سال پايه و محاسبه ي شاخص

چهارمين گام انتخاب يک سال به عنوان سال پايه است که ساير سال ها با اين سال مقايسه مي شوند. براي محاسبه ي شاخص قيمت، ارزش سبد کالا ها و خدمات در هر سال ر ابر قيمت سبدکالاها و خدمات در سال پايه تقسيم و در عدد 100 ضرب مي کنيم. نتيجه ي به دست آمده شاخص قيمت مصرف کننده است.
در مثال جدول 1 سال پايه، سال 2001 است در اين سال ارزش سبدکالاها 8 دلار است. بنابراين قيمت سبد کالاها را در تمامي سال ها بر 8 دلار تقسيم و در عدد 100 ضرب مي کنيم. شاخص قيمت مصرف کننده در سال 2001 عدد 100 است ( شاخص سال پايه هميشه 100 است ). شاخص قيمت مصرف کننده ( CPI ) يا شاخص هزينه ي زندگي در سال 2002 برابر 175 است. اين عدد نشان مي دهد که قيمت سبد کالاها در سال 2002، 175 درصد قيمت سال پايه است. به عبارت ديگر سبدي از کالا که در سال 2001 ارزشي معادل 100 دلار داشته است، در سال 2001 ارزشي برابر با 175 دلار بود. به همين ترتيب شاخص قيمت مصرف کننده در سال 2003 برابر 250 است. اين عدد نشان مي دهد که سطح قيمت ها در سال 2003، 250 درصد سطح قيمت ها در سال پايه است.

5- محاسبه ي نرم تورم

پنجمين و آخرين گام، استفاده از شاخص قيمت مصرف کننده براي محاسبه ي نرخ تورم است.

در مثال جدول1 نرخ تورم در سال 2002، 75درصد و در سال 2003، 43 درصد است.
هر چند اين مثال جهان واقعي را به جهاني با توليد دو کالا محدود مي کند ولي به خوبي نحوه ي محاسبه شاخص قيمت مصرف کننده و نرم تورم را نشان مي دهد. اداره ي بررسي هاي اقتصادي بانک مرکزي اطلاعات مربوط به صدها قلم کالا و خدمات را ماهيانه جمع آوري مي کند و با انجام 5 مرحله ي فوق و محاسبه ي شاخص قيمت مصرف کننده نشان مي دهد که هزينه ي زندگي يک مصرف کننده ي نمونه چگونه و با چه سرعتي افزايش مي يابد. وقتي بانک مرکزي ماهيانه شاخص قيمت مصرف کننده ( CPI ) را منتشر مي کند، معمولاً اين آمار را در اخبار شبانه ي تلويزيون و يا در روزنامه هاي صبح روز بعد نيز ملاحظه مي کنيد.
بانک مرکزي علاوه بر محاسبه ي شاخص قيمت مصرف کننده ( CPI ) شاخص هايي ديگر را نيز در سطح کلان محاسبه مي کند. مثلاً شاخص قيمت توليد کننده، هزينه ي سبدکالاها و خدمات خريداري شده، توسط بنگاه ها را اندازه گيري مي کند. از آن جا که بنگاه ها نهايتاً افزايش هزينه هاي خود را به صورت قيمت بالاتر مصرف کنندگان منتقل مي کنند، استفاده از شاخص قيمت توليدکننده ( شاخص قيمت عمده فروشي ) در پيش بيني تغييرات شاخص قيمت مصرف کننده مفيد است.
کادر 1: سبد کالاها و خدمات مصرفي چيست؟
هنگام محاسبه ي شاخص قيمت مصرف کننده ( CPI ) اداره ي آمار نيروي کار تمام کالاها و خدماتي که مصرف کننده استفاده مي کند را به حساب مي آورد. علاوه بر اين وزن يا سهم مصرف کالاها و خدمات در کل خريد مصرف کننده محاسبه شود.
نمودار 1 سهم هزينه ي کالاها و خدمات مختلف يک مصرف کننده ي نمونه را ملاحظه مي کنيد. بيش ترين سهم هزينه مربوط به مسکن است که 40 درصد از کل بودجه ي مصرف کننده را به خود اختصاص داده است. از اين رقم حدود 30 درصد مربوط به مسکن، 5 درصد مربوط به سوخت و ساير تسهيلات مسکن و 5 درصد نيز مربوط به اثاثيه منزل و ساير مخارج مربوط به مسکن است. هزينه هاي حمل و نقل با 17 درصد در رتبه ي دوم قرار دارد. هزينه هاي اين بخش شامل مخارج مربوط به خودرو، بنزين، اتوبوس، مترو و امثال آن است. گروه بعدي با 16 درصد سهم هزينه اي شامل مواد غذايي و آشاميدني هاست. تهيه ي غذا در منزل 9 درصد، مخارج خوردن غذا در رستوران ها 6 درصد و نوشيدني هاي الکلي 1 درصد است. گروه بعدي با سهم هزينه اي 5 درصد به بهداشت و درمان مربوط مي شود. تفريحات با 6 درصد، مسافرت 5 درصد و آموزش و ارتباطات با 5 درصد در رتبه هاي بعدي هزينه قرار دارند. گروه آخر شامل هزينه ي آموزش، امتحانات، شهريه ي ثبت نام و خريد رايانه هاي شخصي مي شود.
با توجه به نمودار 1 ملاحظه مي کنيد که حدود 5 درصد از کل بودجه ي مصرف کننده نيز شامل ساير کالاها و خدمات متفرقه است. اين گروه شامل کالاها و خدمات متفرقه اي است که به طور معمول در هيچ يک از گروه هاي قبلي قرار نمي گيرند ( مانند خدمات آرايشگاه ها، دخانيات و هزينه هاي کفن و دفن ).

نمودار 1 سبد کالاها و خدمات يک مصرف کننده ي نمونه. ارقام نشان دهنده ي سهم هزينه هاي گروه هاي مختلف کالاها و خدمات در کل بودجه ي مصرف کننده است. اداره آمار نيروي کار اين سهم ها يا درصد هزينه ها را « اهميت نسبي » هر گروه مي نامد.

مشکلات اندازه گيري هزينه ي زندگي

هدف شاخص قيمت مصرف کننده محاسبه ي تغييرات هزينه ي زندگي است. به عبارت ديگر شاخص قيمت مصرف کننده مي گويد درآمدها چقدر بايد افزايش يابند تا افزايش هزينه هاي زندگي جبران و سطح رفاه يا استاندارد زندگي حفظ شود. در هر حال شاخص قيمت مصرف کننده شاخصي کامل براي محاسبه ي هزينه ي زندگي نيست. اين مشکلات کاملاً شناخته شده هستند ولي حل آن ها چندان ساده نيست. نخست مشکل محاسبه ي هزينه زندگي را اريب جانشيني مي ناميم. وقتي قيمت ها از سالي به سال ديگر تغيير مي کنند. اين تغييرات به يک نسبت نيستند. برخي قيمت ها بيش از ساير قيمت ها افزايش مي يابند. مصرف کنندگان کالاهايي را که افزايش قيمت بيش تري داشته اند کم تر خريداري مي کنند و کالاهايي را که قيمت آن ها کمتر افزايش يافته و يا تغييري نکرده است ( به نسبت کالاهاي قبلي ) بيش تر مي خرند. به عبارت ديگر مصرف کنندگان کالاهاي ارزان تر را جانشين کالاهاي گران تر مي کنند. در حالي که شاخص قيمت مصرف کننده با اين فرض محاسبه مي شود که سبد مصرفي کالا ها و خدمات مصرف کننده در هر سال ثابت است. بنابراين با فرض ثابت بودن سبد مصرفي خانوار و در نظر گرفتن احتمال جانشيني کالاها از سوي مصرف کننده، شاخص قيمت مصرف کننده ( CPI ) هزينه ي زندگي را از يک سال به سال ديگر بيش از مقدار واقعي آن اندازه گيري مي کند.
يک مثال ساده ارائه مي کنيم. فرض کنيد قيمت سيب در سال پايه کم تر از قيمت هلوست و مصرف کننده در سال پايه بيش تر سيب مي خرد. هنگام محاسبه ي شاخص قيمت مصرف کننده ( CPI ) از سوي بانک مرکزي، در سبد مصرفي مورد بررسي مقدار سيب بيش از هلو خواهد بود. فرض کنيد در سال بعد قيمت هلو کم تر از قيمت سيب شود. به طور طبيعي مصرف کننده در سال جديد به اين تغييرات واکنش نشان مي دهد، کم تر سيب و بيش تر هلو مي خرد. با وجود اين هنگام محاسبه، بانک مرکزي از همان سبد مصرفي سال قبل ( سبد ثابت کالاها و خدمات ) استفاده مي کند. به عبارت ديگر اين فرض را دارد که مصرف کنندگان خريد سيب گران را با همان مقادير سال قبل ادامه مي دهند به همين دليل شاخص قيمت مصرف کننده ( CPI ) در سال جديد، هزينه ي زندگي را بيش از مقدار واقعي آن برآورد مي کند.
مشکل دوم در محاسبه ي شاخص قيمت مصرف کننده توليد يا ورود کالاهاي جديد است. با توليد و معرفي يک کالاي جديد حوزه ي انتخاب مصرف کنندگان وسيع تر خواهند بود تنوع بيش تر کالاها باعث افزايش ارزش دلار مي شود و از اين رو مصرف کنندگان براي حفظ سطح رفاه زندگي خود به دلارهاي کم تري نياز دارند ( زيرا کالاهاي متنوع و جديد با قيمت ارزان تر و کيفيت بهتر وارد بازار شده است ). اما از آن جا که شاخص قيمت مصرف کننده با توجه به سبد کالاها و خدمات ثابت محاسبه مي شود، ورود کالاهاي جديد ( با قيمت ارزان تر ) و تأثير آن بر قدرت خريد دلار در محاسبه وارد نخواهد شد.
باز هم از يک مثال استفاده مي کنيم. با ورود نوارهاي VCR با بازار، مصرف کنندگان توانستند فيلم هاي مورد علاقه خود را در منزل تماشا کنند. ورود اين کالاي جديد به بازار باعث شد تا هزينه ي تماشاي فيلم ( تماشاي فيلم در منزل را با رفتن به سينما مقايسه کنيد ) کاهش يابد. يک شاخص کامل هزينه ي زندگي بايد توليد و ورود VCR به بازار و کاهش هزينه ي زندگي را محاسبه کند. اما شاخص قيمت مصرف کننده توليد VCR و کاهش هزينه ي زندگي را نمي تواند محاسبه کند. به هر حال با گسترش استفاده از نوارهاي VCR و ورود اين کالا به سبد خانوار، بانک مرکزي در محاسبات خود تجديدنظر، و قيمت اين کالا ( VCR ) را در محاسبه ي شاخص قيمت مصرف کننده وارد مي کند. اما کاهش هزينه ي زندگي به علت ورود کالاي جديد به نام VCR در سال هاي نخست به هيچ وجه توسط CPI نشان داده نمي شود.
مشکل سوم در محاسبه ي شاخص قيمت مصرف کننده، تغيير کيفيت کالاهاست. اگر کيفيت يک کالا از سالي به سال ديگر بدتر شود، حتي اگر قيمت کالا ثابت باقي بماند ( به جاي آن که کاهش يابد ) ارزش دلار کاهش مي يابد به طور مشابه اگر کيفيت کالا از سالي به سال ديگر بهبود يابد، ارزش دلار افزايش خواهد يافت. مثلاً وقتي کيفيت يک کالا در سبد معرفي تغيير مي کند ( مثلاً وقتي قدرت موتور خودروهاي توليد شده افزايش يا مقدار سوخت آن ها کاهش مي يابد ) ، به هر حال بانک مرکزي قيمت جديد کالا بر اثر تغيير کيفي را وارد محاسبات مي کند با وجود اين تغييرات کيفي کالاها همچنان يک مشکل بزرگ محاسبه ي CPI هستند زيرا اندازه گيري کيفيت چندان ساده نيست.
به هر حال اقتصاددانان در مورد اهميت مشکلات فوق و تأثير آن ها بر محاسبه ي CPI بحث هاي زيادي مي کنند و اتفاق نظر کلي با يکديگر ندارند. به هر حال موضوع بسيار مهم است زيرا بسياري از دولت ها در برنامه هاي خود با استفاده از شاخص قيمت مصرف کننده، سطح عمومي قيمت ها را تعديل مي کنند. استفاده کنندگان از تأمين اجتماعي مستمري خود را با توجه به شاخص قيمت مصرف کننده دريافت مي کنند. به عبارت ديگر منافع اين گروه با شاخص قيمت مصرف کننده پيوند خورده است. برخي از اقتصاددانان پيشنهاد مي کنند که براي اصلاح مشکلات اندازه گيري، برنامه هاي دولت تعديل شوند. مثلاً بيش تر پژوهش ها نشان مي دهند که شاخص قيمت مصرف کننده نرخ تورم را در هر سال يک درصد بيش تر از مقدار واقعي آن برآورد مي کند. بر اين اساس دولت مي تواند با تغيير و اصلاح برنامه هاي تأمين اجتماعي با توجه به اين مشکلات اقدام کند ( مثلاً نرخ تورم واقعي را در نظر بگيرد ).

جهت کسب اطلاعات بیشتر با ایمیل info@arshiyagroup.ir تماس حاصل فرمایید و یا به شماره 500011008069819 پیامک ارسال فرمایید

 

موضوع : مقالات