● قارچ‌ها
افراد موجود در این طبقه، معمولاً اطلاعی در مورد اهداف و مقاصد کاری خود، ندارند. آن‌ها فاقد مهارت‌های ارتباطی هستند و به‌جای عمل کردن، مرتباً درباره کارشان سؤال می‌کنند. دو کار مهمی که این افراد باید انجام دهند، عبارتند از:
▪ در زمانی که نحوه انجام دادن کاری را نمی‌دانند بگویند «نمی‌دانم».
▪ وقتی انجام دادن کاری یا هدف از انجام دادن آن را درک نمی‌کنند، بگویند «نمی‌فهمم».
● مدیریت مداخله
یک منشأ دیگر به‌وجود آمدن استرس، مزاحمت‌هایی است که مرتباً از طریق تلفن، پست الکترونیک، همکاران و غیره ایجاد می‌شود.
● فن‌آوری نوین
درخصوص پست صوتی، پست الکترونیک ، تلفن همراه و غیره، مهم است که شما این فن‌آوری‌ها را اداره کنید نه این‌که اجازه دهید آن‌ها شما را اداره نمایند. استفاده از این فن‌آوری‌ها قواعد خاصی دارد که اگر از آن‌ها تبعیت نکنیم فشار غیرضرور به ما وارد خواهد شد.
تماس‌های تلفنی: تماس‌های تلفنی را دسته‌بندی نمایید، آن‌چه می‌خواهید بگویید و آن‌چه را می‌خواهید دریافت کنید برنامه‌ریزی نمایید، هنگام تلفن‌های طولانی طوری رفتار کنید که محدودیت زمانی شما مشخص شود.
▪ پست صوتی: زمانی از پست صوتی استفاده کنید که انجام دادن یک کار پیچیده، نیازمند توجه و دقت کامل شما است. البته نباید سعی کنید هر ده دقیقه یک بار به سراغ پست صوتی خود بروید. ابتدا به سراغ پیام‌هایی بروید که مهمترند، به سایر پیام‌ها بعداً بپردازید.
▪ پست الکترونیک: پیام‌های الکترونیک خود را پرینت بگیرید و سپس به مهمترین آن‌ها بپردازید. به ترتیب اهمیت به آن‌ها پاسخ دهید. معمولاً افراد براساس زمان دریافت پیام‌ها به آن‌ها پاسخ می‌دهند نه براساس اهمیت آن‌ها.
▪ تلفن همراه: همیشه این تلفن را همراه خود نداشته باشید، زیرا می‌تواند در مهمترین جلسات یا فعالیت‌های شما خلل ایجاد کند. از تلفن همراه در مسافرت یا زمانی که قصد دارید به جایی بروید و افراد باید با شما در تماس باشند، استفاده کنید.
● مزاحمت همکاران
اگرچه برخی از مراجعات همکاران به دلایل کاری صورت می‌گیرد، اما بسیاری از آن‌ها باعث اتلاف وقت می‌شوند. روش‌های مختلفی برای کنترل این نوع مزاحمت‌ها وجود دارد:
▪ ساعاتی را مشخص کنید که هیچ کس حق مراجعه و ایجاد مزاحمت برای شما را نداشته باشد. برای این کار، در اتاق خود را ببندید و اطلاعیه‌ای پشت در نصب کنید.
▪ ساعات ملاقات خود را مشخص کنید و آن را به اطلاع مراجعان برسانید.
▪ جدول ملاقات‌ها و جلسات خود را جایی قرار دهید که همیشه در مقابل چشمتان باشد. این امر شما را قادر می‌سازد که به موقع محل کارتان را برای شرکت در جلسه ترک کنید.
▪ اگر مشاهده کردید که افراد حرف اصلی خود را بیان نمی‌کنند، به شکلی دوستانه و مؤدبانه از آن‌ها بخواهید که نکات اصلی را بیان کنند.
▪ اگر کسی، بدون وقت قبلی و به‌طور ناگهانی مزاحم وقت شما شد، از او بپرسید که برای بیان مسائل خود به چه مدت زمانی احتیاج دارد، اگر زمان کافی وجود نداشت، آن جلسه را به زمان دیگری موکول کنید.
● مزاحمت‌ها
مزاحمت‌ها به دلایل مختلف واغلب در زمانی رخ می‌دهند که مراجعه کننده:
۱) می‌خواهد به مبادله اطلاعات بپردازد.
۲) به تأیید دیگران نیاز دارد.
۳) فاقد اعتماد به نفس برای انجام دادن کاری است.
۴) به دلیل وجود مشکلات، خواهان گفت‌وگو با کسی است.
بسیار مهم است که میان این موضوعات تمایز قائل شوید. اگر برای مراجعه کننده انجام دادن بهینه کارش مهم است، زمان بیشتری را با او بگذرانید.
● تغییر ماهیت کار
یکی از مهمترین منابع استرس مدیران و دیگران، این واقعیت است که امنیت شغلی فقط به دوران گذشته مربوط می‌شود و درحال حاضر موارد کمی وجود دارد که شخص، همه عمرش را در یک شغل بگذراند. براساس روان‌شناسی نوین، سازمان‌ها انتظار دارند که کارکنانشان انعطاف‌پذیرتر، مسئولیت‌پذیرتر، سخت‌کوش‌تر و متعهدتر باشند. در عین حال، کارفرمایان، دیگر توجهی به امنیت شغلی کارکنان ندارند. بنابراین چندان دشوار نیست که تصور کنیم برای کارگران دهه‌های آینده، شغل، فقط کاری موقتی برای امرار معاش خواهد بود.
برای افرادی که هم‌اینک در ساختارهای سسله مراتبی سازمانی کار می‌کنند، تطابق با تغییر در انتظارات شغلی، نیازمند تغییرات فردی مهمی است. فرد باید شرایط نوین مدیریتی را درک کند و برای مشاغل جدید آموزش ببیند. این امر نیازمند ابتکار بیشتر، برنامه‌ریزی فردی و کنترل است. اگرچه ترغیب افراد به پذیرفتن ساختاری خارج از شرایط سازمانی فعلی کاری دشوار است، اما تحقیقات انجام شده حاکی از آن است که این امر می‌تواند، رضایت بیشتری را چه در شغل و چه در زندگی افراد، به همراه داشته باشد.

چكيده:

درحال حاضر بخش قابل توجهي از سيستم هاي توليدي به نوبتكاري (SHIFT WORK) اختصاص داشته و به تبع آن توجه به وضعيت كاركنــان نوبتكار اهميت بالايي پيدا مي كند. در ايران نيز صنايعي چون نفت، پتروشيمي و سيمان در بخش توليدي و بيمارستانها، فرودگاه و نيروي انتظامي در بخش خدمات از اين سيستم ها استفاده مي كنند. از سوي ديگر مشكلاتي مانند تنش شغلي، خستگي، نارضايتي از كار و... در شرايط نوبتكاري بروز بيشتري دارد. نوشتار حاضر ضمن معرفي اجمالي سيستم هاي نوبتكاري و عوامل تنش زا و كاهنده رضايت شغلي ناشي از چنين شرايطي به بيان راهكارهاي بهبود شرايط كاري و رضايتمندي كاركنان نوبتكار باتوجه به تجربيات ديگر كشورها مي پردازد.

سيستم نوبتكاري
سيستم نـــــوبتكاري عبارت است از دوره هاي زماني كه در 24 ساعت شبانه روز، افراد به كار مشغول هستند، يعني 8 ساعت شيفت صبح، 8 ساعت شيفت عصر و 8 ساعت شيفت شب و يا دو شيفت 12 ساعته. اين سيستم در بخش توليد در جاهايي كه نظام توليدي پيوسته است، مانند پالايشگاهها، صنايع پتروشيمي، كارخانه هاي سيمان و... و در بخش خدمات مانند بيمارستانها، نيروي انتظامي، فرودگاهها و... به كار مي رود(5).

شيفت هاي كاري به دو صورت ثابت و چرخشي است. در نوبتكاريهاي كشورهاي آمريكا و كانادا حدود 42 درصد افراد نوبتكار از سيستم نــوبتكاري متغير (چرخشي) استفاده مي كنند(7). طبيعي است در نوبتكاري ثابت عده اي هميشه شب كار خواهند بود و اين مضرات زيادي براي آنها به همراه خواهد آورد. محدوديتها و اقتضائات خاص نوبتكاري باعث شده تا هر كسي در اين سيستم ها دوام نياورد و مديران را بر آن داشته تا درمورد بهبود وضعيت و شرايط شغلي افراد به فكر فرورفته و راهكارهايي را ارائه دهند. مطالعاتي كه توسط هارينگتون انجام شده نشان مي دهد فقط 10 درصد افراد از نوبتكاري لذت مي برند و بقيه به نحوي با آن مي سازند و گاهي راهي به جز نوبتكاري ندارند(9).

در اين سيستم ها، خستگي، واماندگي، كسالت، انزوا، امراض روحي و رواني و بيماريهاي جسمي و بسياري مسائل ديگر شايع و رايج است. مطالعات انجام شده در صنايع پتروشيمي نيز نشان مي دهد رضايت شغلي كاركنان بخش عملياتي از رضايت شغلي بخش ستادي كمتر است و اختلاف آنها معني دار است.

هرچند سيستم نوبتكاري به استفاده هرچه بيشتر و بهتــر از ماشين آلات و توليد بيشينه مي انجامد، اما نبايد فراموش كرد كه معايب و مضراتي هم دارد كه به طور خلاصه مي توان آنها را به صورت زير برشمرد:

الف) شيفت هاي ثابت: همانگونه كه در بالا اشاره شد، در اينگونه موارد عده اي دائماً نوبتكار شبانه خواهند بود و كارهاي شبانه، ساعت بيولوژيك بدن را، كه زمان خواب، زمان غذا خوردن و زمان استراحت را تعيين مي كند، به هم مي زند و اين وضعيت عوارض بسياري دارد. ازطرف ديگر علاوه بر اختلال در سيستم خواب افراد، برنامه ارتباطات با خانواده و ديگر اقوام و آشنايان نيز مختل مي شود. كم خوابي، كم اشتهايي و بيماريهاي قلبي و حالت انزوا و گوشه گيري از ديگر علائم مشاهده شده در بين شب كاران است (5).

ب) شيفت هاي متغير و چرخشي: دو نوع شيفت چرخشي داريم: شيفت چرخشي جلوگرد (FORWARD ROTATING SHIFT) كه به صورت شيفت صبح شيفت
عصـــــــر شيفت شب مي چرخد و شيفت چرخشي عقب گرد (BACKWARD ROTATING SHIFT) كه عكس حالت اول انجام مـــي گيرد. مطالعات نشان مي دهد رضايت شغلي و راحتي كاركنان در سيستم چرخش جلوگرد بيشتر از عقب گرد است.
دركل، در اين سيستم ها همه افراد نوبتكار به نحوي در مشكلات سهيم مي شوند و تبعات منفي شيفت ثابت وجود ندارد اما ازطرف ديگر مشكلات عديده اي چون به هم خوردن ريتم شبانه روزي، تنش، عوارض بهداشتي - ايمني و كم خوابي را نيز به همراه دارد(8). به هرحال در هر نوع از نوبتكاري معايب و مزايايي است و مدير بايد براساس تصميم گيري و اهداف يكي را برگزيند.

جداي از اين مباحث، پاره اي از مشكلات به ساختار سازماني و شرايط محيط كار و تناسب آن با سيستم نوبتكاري برمي گردد و مدير مي تواند به راحتي آنها را با اتخاذ تدابيري مرتفع گرداند. ايـــن پيشنهادات درقالب توصيه هايي خواهدآمد.

عوامل به وجود آورنده فشار عصبي و تنش دركار
عوامل تنش زا تقريباً در زندگي همه افراد وجود دارد. محيط كاري نيز بنابه شرايط خود بي بهره از چنين عواملي نيست. اگر اين عوامل خارج از كنترل كاركنان باشند به آسيبهاي جدي منجر خواهندشد. لذا ضرورت دارد مديران بويژه در نظامهاي نوبتكاري، اين عوامل و منابع استرس را شناخته و آنها را رفع يا كنترل كنند. عوامل به وجود آورنده تنش به دو دسته فيزيكي و سازماني تقسيم مي شوند:

عوامل تنش زاي جسمي و فيزيكي: شامل صدا و دماي بيش از حد بالا يا بيش از حد پايين، لرزشهاي شديد و يا حتي سيستم شيفتي چرخشي و متغير مي شود.

عوامل تنش زاي سازماني: شامل مواردي چون خستگي، يكنواختي و عدم تنوع در كار، عدم رضايت شغلي، عدم امنيت شغلي، ابهام در مسئوليت، انزوا، ميزان ريسك و خطر شغل است(2).

به نظر مي رسد در صنايع نوبتكار امكان وقوع هر دو نوع عوامل وجود دارد و شايد نارضايتي كاركنان تاحدي به اين مسائل مربوط باشد. اگر بخواهيم به صورت بسيار خلاصه عوارض و تبعات بهداشتي - ايمني ناشي از بروز و دوام تنشهاي شديد ومزمن در بين كاركنان را برشماريم، مي توان گفت: بيماريهاي قلبي، فشارخون بالا، امراض گوارشي، جوشهاي پوستي، تنگي نفس، اختلالات عصبي و رواني، عدم تعادل در برقراري ارتباطات سودمند، خستگي، واماندگي، غيبت و جابجايي، اعتياد به موادمخدر و مشروبات الكلي، افزايش ضايعات و تصادفات در كار و بسياري موارد ديگر نمونه هايي هستند كه مانع از تحقق اهــــــــــــداف سازمان و افراد مي شوند (2).در رابطه با استرس كاري چند نكته قابل توجه است:

الف) در شناسايي تنش شغلي چند فاكتور زير بايد مدنظر باشد:
عوامل و علل تسهيل كننده تنش؛
محل بروز استرس؛
تناوب و شدت عوامل تنش زا؛
گستردگي مشكل.
ب) در شناخت و تشخيص تنش شغلي به شاخصهايي چون ميزان بيماري، مرخصي هاي پزشكي، نرخ جابجايي، گزارشهاي بخش ايمني و بهداشت و دعاوي خطرات شغلي بايد توجه كرد.

ج) همكاري مديران و كاركنان در كنار هم براي از بين بردن مشكلات لازم و ضروريست و بدون هريك از اين دو، مشكل كماكان برجاي خود باقي خواهدماند.
د) لازمست هرچند ماه يكبار ارزيابي دقيقي از وضعيت پرسنل نوبتكاري و مشكلات ايشان به عمل آيد.